Geneza Polskiego Towarzystwa Higienicznego (1898 r.)

Praca piśmiennicza na łamach miesięcznika „Zdrowie” a także sukces edukacyjny dwóch wystaw higienicznych w Warszawie w 1887 i w 1896 roku, stały się doskonałym przykładem solidarności grupy polskiej inteligencji, która w warunkach niewoli zamanifestowała ogromną potrzebę działalności praktycznej na polu higieny i kultury zdrowia. W celu nadania takim inicjatywom charakteru działalności społecznej powstała potrzeba organizowania odpowiednich towarzystw. W skutek wieloletnich i uporczywych starań grona zapalonych działaczy higienistów, pedagogów, inżynierów, prawników, polityków oraz lekarzy skupionych wokół Józefa Polaka redaktora czasopisma „Zdrowie” udało się zorganizować Warszawskie Towarzystwo Higieniczne. W marcu 1898 r. towarzystwo uzyskało statut prawny swojej działalności. 12 marca (wg kalendarza juliańskiego) i 24 marca (wg kalendarza gregoriańskiego) w Petersburgu zatwierdzono statut WTH. Pierwsze posiedzenie organizacyjne członków Towarzystwa odbyło się dnia 1 czerwca 1898 r. Z pośród 38 członków założycieli, w tajnym głosowaniu wybrano 12 członków wchodzących w skład Rady Zarządzającej: Włodzimierz Brodowski, Bolesław Gepner, Alfons Grotowski, Julian Kosiński, Kajetan Mościcki, Franciszek Nowodworski, Aleksander Głowacki (Bolesław Prus), Witold Szumlański, Stanisław Libicki, Józef Polak, Stanisław Markiewicz, Władysław Leppert oraz członków zastępców i komisji rewizyjnej. 

W 1932 r. WTH przekształcono w Polskie Towarzystwo Higieniczne.

I Wystawa Higieniczna w Warszawie w 1887 roku

Powstanie Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego w 1898 roku poprzedziły dwie wielkie wystawy higieniczne zorganizowane na terenie Warszawy. Geneza pierwszej wystawy w 1887 roku ściśle wiąże się z działalnością grupy czasopisma „ZDROWIE", i jego redaktorem dr Józefem Polakiem. Podczas kolejnego spotkania redakcyjnego powstała idea utworzenia wystawy, tworzy się jej pierwszy projekt. Miała to być w swym założeniu swoista lekcja higieny dla szerokich kręgów społeczeństwa.
Cyt.: „wszyscy przyjęli projekt ten jako szaleństwo. Równie łatwo , stworzyć byłoby można w Syberii galerię obrazów. A jednak ta śmiała szalona myśl prawie niepodobna do wykonania ze względu na warunki kraju znalazła drogę do urzeczywistnienia (...) 21 maja 1887 roku godz. 11-tej z rana otwarły się na placu ujazdowskim bramy wystawy higienicznej. Dobra wola i energia moralna organizatorów odniosła zwycięstwo nad wszelkiemi przeszkodami, i Warszawie przypadła zaszczytna rola urządzenia wystawy jakiej Paryż nie widział dotychczas i na jaką do chwili obecnej zdobyły się tylko; Berlin, Londyn i Bruksela! Dodajmy, że obok swych poprzedniczek, wystawa higieniczna w Warszawie przedstawiła postać piękną".
Nad całością prac przygotowujących wystawę czuwał komitet organizacyjny wyłoniony na ogólnym posiedzeniu w Magistracie miasta Warszawy. Na prezesa wybrano prof. Wiktora Szokalskiego, a jego głównymi motorami byli dr Józef Polak jako główny sekretarz oraz inżynier Alfons Grotowski wiceprezes. Protektorat nad wystawą przyjęła hr. Augustowa Potocka. Natomiast członkami zarządu byli przewodniczący i sekretarze pojedynczych sekcji, które obejmowały zagadnienia specjalizacyjne wyodrębnione z szerokiego zakresu higieny. Powstały więc komitety i sekcje: fizyko-chemiczna, szpitalna, wychowawcza, inżynierii i budownictwa, przemysłowo - fabryczna i pasożytnicza. W skład sekcji wchodzili odpowiedni specjaliści, którzy w stosownym zakresie przygotowywali plan danego działu i w zgodzie z zarządem wystawy ustalali szczegóły. Posiedzenia zarządu i poszczególnych sekcji odbywały się regularnie a „wszystkie kwestyje były obszernie rozpatrywane i omawiane, w razie sprzeczności zdań, rozstrzygano większością głosów". Jednym z najważniejszych działów wystawy był dział sekcji wychowawczej, któremu przewodniczył prof. Jurkiewicz. Program wystawowy ich działu obejmował I. higienę niemowląt, II. higienę dzieci i młodzieży oraz III. konserwowanie sił fizycznych młodzieży. Sekcja urządziła według swojego planu: wzorcową ochronę lub szkołę początkową, salę gimnastyczną oraz opracowano tablice z głównymi zasadami higieny wychowawczej. Ten wydział zaprezentował na wystawie również „instytut szczepienia ospy dr Mączewskiego", ogródki Freblowskie, oraz wzorowo urządzone sale szkolne. Dział statystyczny na wystawie zaprezentował się najskromniej, ponieważ to co stanowi jego przedmiot, to zebrane w 15 tablic i wykresów dane statystyczne np. rozmieszczenie ludności w kraju względem zdrowotnym itp. Sekcję szpitalną reprezentowały prawie wszystkie szpitale warszawskie. Szpital Dzieciątka Jezus przedstawił urządzenie sali operacyjnej przez koi. Krajewskiego Mimo skromnych założeń projekty wystawiennicze poszczególnych sekcji rozrastały się, co w związku z tym wymagało od organizatorów przygotowania najważniejszej rzeczy tj. środków materialnych . Jednak ogromne poparcie społeczeństwa, jakie znalazła przygotowywana wystawa ułatwiło zgromadzić na ten cel dodatkowe fundusze, tzw. gwarancyjne w wysokości 9 tyś. rubli. Plany organizatorów doszły do skutku. Wystawę zlokalizowano na obszernym terenie zakreślonym Alejami Ujazdowskimi, ul. Piękną i Agrykolą. Było to całe miasteczko wystawowe; nazwane HYGEOPOLEM, nadano również odpowiednie miana poszczególnym alejkom i placom, które ozdabiano pięknymi rzeźbami postaci z mitologii.
Cyt.: „Przejdźmy się pourządzanym już placu wystawy i przedstawmy plan jej w szkicowych zarysach. Ozdobną bramą w stylu doryckim wchodzimy od ulicy Pięknej w szeroką aleję wystawy, nazwaną aleją Hipokratesa, ozdobioną posągiem tego praojca wszystkich lekarzy. W alei tej spostrzegamy po stronie lewej najpierw kiosk zarządu wystawy, w którym pomieszczone zostaną przez p. Światłowskiego, inspektora fabryk, różne przedmioty odnoszące się do hygieny fabryk. Dalej idą: kiosk muzeum pszczelniczego, kiosk Troetzera (sikawki, pompy) itp., oraz kiosk cukierniczy Sztengla. Po stronie prawej domek p. Dmowskiego, z aparatami do wód mineralnych, 3 baraki szpitalne panów Szokalskiego, Chudzyńskiego i Żarskiego, wystawą takowych przedmiotów gumowych p. Kuksz i Luedtke oraz ozdobny kiosk D-ra Mączewskiego, w którym będzie się odbywać szczepienie ospy na cielętach. Aleją tą dochodzimy do wodotrysku i sąsiadującego z nim basenu wodnego. Naprzeciwko wodotrysku znalazł pomieszczenie gustowny pawilon miasta Warszawy, w bliskości niego pawilon z wódkami przemysłowca z Moskwy. Doszliśmy tym sposobem do głównego pawilonu zarządu wystawy, w którym oprócz wystawców znalazły pomieszczenie ze swemi okazami następujące sekcje: inżynieryi i budownictwa, szpitalna, przemysłowo fabryczna, i w osobnych zamkniętych oddziałach, sekcyja pasożytnicza, oraz oddział dla szczepienia wścieklizny D-r Bujwida. Od pawilonu miejskiego, po wzorowym bruku, który pokrywa część alei, dochodzimy do estrady dla orkiestry, zkąd wprost takowej spostrzegamy żelazny pawilon Lilpopa i Raua, gdzie oprócz wystawców mieści się sekcyja fizyko - chemiczna i wystawa kolei Nadwiślańskiej. Po za pawilonem Raua urządzoną jest do użytku publiczności gimnastyka, należąca do sekcyi wychowawczej. Na prawo tegoż pawilonu, w położeniu wschodnio - południowem, stoi ukośnie budynek znacznych rozmiarów jako typ „wzorowej ochrony miejskiej event. szkoły początkowej o dwóch oddziałach". W budynku tym znalazła pomieszczenie sekcyja wychowawcza. Naprzeciwko ochrony spostrzegamy kosztowną i okazałą wystawę kanalizacji i wodociągów, jako to: modele filtrów, wzorowy kolektor i domek parterowy murowany wystawiony przez p. Granzowa dla wykazania kanalizacyi domu, tj. stosunku kanalików do zlewów, waterklozetów, pralni itp... W dalszym ciągu postępując ku basenowi, spostrzegamy na prawo domek z wystawą sanitarną kolei Warszawsko - Wiedeńskiej i dochodzimy do taniej kuchni, gdzie w godzinach południowych wydawanemi będą objady. Na wystawie szczególnie zostały uwzględnione miejsca ustępowe, które są różnych systemów, (klozety wodne Kamińskiego, torfowe towarzystwa Otwockiego, wzorowy pisuar it.p.) i oddane do użytku publiczności. Szerokie i piękne trawniki upiększone krzewami i drzewkami, kwietniki ubrane wazonami i posągami dopełniają estetycznie całości Wystawy"

Zarząd I Wystawy Higienicznej w Warszawie 1887 r.

Dr. prof. Włodzimierz Brodowski Prezes Zarządu	Dr Edward Przewoski Wiceprezes	Dr Piotr Troicki Wiceprezes	Inż. Alfons Grotowski Wiceprezes

Inż. Kajetan Mościcki Wiceprezes	Dr Józef Polak Sekretarz Główny	Ferdynand Więckowski Kasjer

PLAN I WYSTAWY HIGIENICZNEJ

PLAC ZABAW DZIECIĘCYCH

PRZENOŚNE BARAKI SZOKALSKIEGO

SALA GIMNASTYKI

SZPITAL DLA DZIECI

TYP KLASY WZOROWEJ

UCZEŃ SIEDZĄCY PRAWIDŁOWO PRZY PISANIU,
POKÓJ DLA CHOREGO WYGODNIE URZĄDZONY,
STÓŁ OPERACYJNY CHIRURGICZNY,
UCZEŃ SIEDZĄCY NIEPRAWIDŁOWO PRZY PISANIU,
APARAT DLA CHORYCH DO ODDYCHANIA CZYSTYM POWIETRZEM

W TUNELU KANALIZACYJNYM

WIDOK WYSTAWY OD AL. UJAZDOWSKICH

Z PAWILONU HIGIENY WYCHOWAWCZEJ

 Katalog I Wystawy Higienicznej w Warszawie w 1887 r.

KLIKNIJ PONIZEJ ABY OBEJRZEĆ CAŁY KATALOG

Medal z I Wystawy Higienicznej w 1887 r. w Warszawie

II Wystawa Higieniczna w Warszawie w 1896 roku

Po 9 latach od sukcesu, jaki odniosła pierwsza wystawa higieniczna, zakiełkowała ponownie myśl utworzenia wystawy. Uważano wówczas, że taka forma przekazu jest najlepszym sposobem dotarcia do szerokiego grona społecznego i doskonale wypełnia swe zadanie dydaktyczne, daje możliwość wglądu w zmiany poprawiające byt sanitarny. Już od 1894 grono wytrwałych organizatorów poprzedniej wystawy na czele z Dr Józefem Polakiem rozpoczęli przygotowania do II wystawy. W czerwcu tego roku otrzymano pozwolenie i poparcie władz miasta na urządzenie wystawy w 1896 roku. Początkowo miejscem wystawy miały być tereny stacji filtrów i wodociągów miejskich. Jednak ostatecznie władze miejskie przeznaczyły na ten cel fundusze potrzebne do przygotowania innego terenu i wybudowania pawilonu głównego. Wyznaczono więc obszerny plac, mający przeszło 200 tyś. łokci kwadratowych u zbiegu ulic: Nowowiejskiej, Polnej i Kaliksta. W ciągu roku osuszono bagnisty teren, splantowano i obsadzono zielenią, uzbrojono we wszelkie instalacje kanalizacyjne oraz wybudowano cały szereg budynków mieszczących eksponaty. Teren miał później służyć miastu jako wielki zieleniec, a ponadto jako siedziba spodziewanego towarzystwa gimnastycznego. Termin otwarcia II wystawy higienicznej zaplanowano na przypadające stulecie (16 maja 1896 r.) wprowadzenia szczepień ochronnych przeciwko ospie przez dr Edwarda Jennera. Dr Józef Polak był ich zwolennikiem, a wystawa była dobrą okazją do propagowania idei szczepień.
Po załatwieniu pierwszych formalności powołano zarząd wystawy, któremu przewodniczył prof. Ludomir Brodowski a sekretarzem był dr Józef Polak. Wystawie patronowało czasopismo „ZDROWIE", w którym regularnie opisywano prace poszczególnych sekcji. Ich członkowie przedstawili w sposób poglądowy, przystępny dla szerokiej publiczności to wszystko, co się odnosi do higieny. Opracowano szczegółowy regulamin dla wystawy, w którym przedstawiono różne działy higieny oraz dyscypliny z nią związane: 1. Higiena żywienia, 2. Higiena odzieży, 3. Higiena miast i wsi oraz mieszkań, 4. Bakteriologia i dezynfekcja, 5. Higiena specjalna (szkoły, warsztaty i fabryki, szpitale i zakłady lecznicze, miejscowości klimatyczne), 6. Statystyka i meteorologia.
Dla zapewnienia odpowiedniej oprawy wystawy do poszczególnych prac zaangażowano wybitnych specjalistów. Nad całością prac inżynieryjnych czuwał Kajetan Mościcki. Sprawami zieleni zajął się znany ogrodnik Franciszek Szanior. Oprawę plastyczną powierzono artystom polskim, a muzyczną zapewniła Orkiestra Symfoniczna pod protektoratem Noskowskiego i Munchheimera. Przy oświetleniu wystawy zastosowano nowoczesne lampy żarowe. Zademonstrowano sensacyjne odkrycia naukowe między innymi: lampę magiczną (przezrocza), fonograf, działanie promieni RTG, karetkę pogotowia, oraz plany kanalizacyjne Lindleya. Ponieważ wystawa miała przyciągnąć zwiedzających z różnych warstw społecznych i dostarczyć nie tylko wiedzy ale i rozrywki urządzono na jej terenie konkursy i zawody sportowe. Dużo miejsca poświęcono również obiektom towarzyszącym takim jak: cukiernia, kuchnia, strzelnice, karuzela, estrada i diorama, w której przedstawiono płótno odtwarzające widok starej Warszawy malowanego według Canaletta przez Piątkowskiego i Ryszkiewicza.
Cyt.: „odkładając szczegółowy opis naukowej części wystawy do następnych sprawozdań nadmieniamy tu jedynie, że ogólne ugrupowanie okazów naukowych jest bardzo systematyczne i pod względem estetycznym nie pozostawia również nic do życzenia. Okazy te mieszczą się przeważnie w dwóch głównych budynkach wzniesionych przez komitety wystawy, mianowicie w pawilonie głównym autorstwa budowniczego Goldberga i hali gimnastycznej, wzniesionej staraniem inż. p. Rycerskiego, (która ma zostać stale na placu wystawowym). Część środkowa, głównego pawilonu była murowana z cegły, nie tynkowana, boczne zaś skrzydła drewniane, lekkie, prowizorycznej prawie konstrukcji. Środkowa część, według dzisiejszego projektu, ma pozostać stale na placu i stać się własnością miasta. Pawilon ten ożywiają malowidła naszych wybitnych malarzy, mianowicie: Gersona, Alchimowicza, Wasilkowskiego, Żmurki i Piątkowskiego, dzielnie i z życiem wykonane. W nim znajduje się dział szpitalny, fizyczno-chemiczny, farmaceutyczny, statystyczny, przemysłowy i budowlany, halę zaś zajmuje wyłącznie sekcyja pedagogiczna. Część działu szpitalnego oraz dział leczniczy mieszczą się w baraku przenośnym Deckera; do tego działu należy jeszcze stacya ratunkowa, urządzona na wzór tego rodzaju stacyi, funkcjonujących w Wiedniu. Prócz tego w oddzielnym budynku, specjalnie na ten cel postawionym, mieści się instytut bakteriologiczny: wreszcie po raz pierwszy figurujący na wystawie dział higieny ludowej zajmować będzie cały szereg budynków, które z powodu ciągłej niepogody nie mogły być na termin wykończone; między innemi przedstawiona tu zostanie typowa chata wiejska, rzeźnia mało-miasteczkowa i łaźnia ludowa. W ogóle całość zewnętrzna wystawy, wielkość, plac obszerny, czynią na widzu wrażenie, że tu ludzie włożyli dużo pracy i dużo dobrych chęci, chęci do pracy przez nikogo nie wynagradzanej. Uwzględniając tę właśnie okoliczność i pamiętając iż najmożniejsi nawet, robiąc coś bezpłatnie, robią zawsze, jak z łaski - przyjść musimy do wniosku, że garstka naszych inicjatorów zasłużyła na uznanie i wdzięczność."
Ogromne powodzenie wystawy spowodowało przedłużenie jej trwania aż do końca września 1896 roku. Wystawę zwiedziło 140 tyś. osób płacąc za bilet wstępu 30 kopiejek. Natomiast drugie tyle stanowili zwiedzający bezpłatnie. Ekspozycja wzbudziła żywe zainteresowanie również za granicą. Gościli na niej polscy lekarze z Poznania, Lwowa i Krakowa (Bujwid, Ciechanowski, Buszek). Byli obecni higieniści z Cesarstwa: delegaci Akademii Medycznej z Petersburga i reprezentanci rosyjskiego Towarzystwa Ochrony Zdrowia Publicznego, a także przedstawiciele pism higienicznych i lekarskich z Amsterdamu, Frankfurtu, Berlina, Paryża. II Wystawa Higieniczna w Warszawie, w sposób nowoczesny przedstawiła wiele aspektów higieny, poruszyła liczne zagadnienia dotyczące potrzeb sanitarnych w rozwijającym się społeczeństwie.

 PLAN WYSTAWY

 WEJŚCIE DO PAWILONU GŁÓWNEGO

 OGÓLNY WIDOK WYSTAWY

 OGÓLNY WIDOK WYSTAWY

 WIDOK HALI GIMNASTYCZNEJ

 WNĘTRZE HALI GIMNASTYCZNEJ

 PRACOWNIA DOŚWIADCZALNA DR. ODO BUJWIDA

 POKÓJ DZIECIĘCY

 ODDZIAŁ ZAKŁADU FREBLOWSKIEGO MARYJI I JADWIGI KELLERÓWNIEN

 WYROBY SZWALNI I PRZYTUŁKÓW

 ZAKŁAD FREBLOWSKI

 APARAT DEZYNFEKCYJNY

 WZÓR CHATY WIEJSKIEJ

 WZÓR DOMU ROBOTNIKÓW

 WZÓR ŁAŹNI WIEJSKIEJ

 WZÓR RZEŹNI

Medal z II Wystawy Higienicznej w 1896 r. w Warszawie

Czasopismo „Zdrowie"

4 kwietnia 1885 roku Główny Zarząd Prasy w Petersburgu zezwolił Józefowi Polakowi założyć w Warszawie czasopismo pt. „Zdrowie”, które miało stanowić „właściwy organ higieny krajowej". Pierwszy numer czasopisma ukazał się w październiku 1885 roku. Jego redaktorem i wydawcą został Józef Polak. Współpracował z nim komitet redakcyjny przedstawicieli różnych zawodów i wybitnych działaczy w dziedzinie higieny.
„Higiena wówczas zajmie przynależne stanowisko w prasie, gdy zrozumianą wreszcie zostanie przez wszystkie warstwy społeczeństwa ta wielka prawda, że w zdrowiu leży przyszłość narodów"

Głównym celem czasopisma miało być przyczynienie się do postępu nauki zdrowotności, odnotowywanie postępów higieny w kraju i ciągłe wywieranie wpływu na jej rozwój. Nowe czasopismo było przeznaczone dla tych, którzy ze względów na swoje stanowisko społeczne i wykształcenie mają możliwość wpływania na rozwój higieny w kraju. Do nich należą: Lekarze inżynierowie, budowniczowie, prawnicy, przyrodnicy, redaktorzy, pedagodzy, filantropi i inni, którzy odznaczali się zamiłowaniem do higieny.
Tematyka czasopisma ujęta była w szereg działów zawierających aktualne sprawy czasopiśmiennictwa w kraju i zagranicą, wydarzenia w świecie naukowym, opisywały praktyczne zastosowania urządzeń sanitarnych, propagowały profilaktykę szczepień, higieny żywienia, higieny domów, szkół, kąpieli higienicznych i kanalizacji.
Od samego początku czasopismo borykało się z trudnościami finansowymi. W związku z tym otrzymywało początkowo zasiłki roczne z kasy im. Mianowskiego. Jedynie bezinteresowna pomoc niektórych autorów pozwoliły na jego kontynuację. W 1887 roku współtwórcy wystawy higienicznej utworzyli komitet redakcyjny czasopisma, które zaczęło pełnić rolę ich organu. Na łamach czasopisma pojawiają się pierwsze plany organizowania wykładów i wystaw z zakresu higieny oraz co najważniejszym w tamtych czasach zrzeszenie się działaczy wokół instytucji, która w konsekwencji swojej działalności przejęła by funkcje niedostatku władzy. „Zdrowie" przyczyniło się do założenia Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego, którego projekt ustawy na łamach czasopisma przedstawił Józef Polak. Od lipca 1900 roku „Zdrowie" przeszło na własność Towarzystwa i stało się jego oficjalnym organem. Redaktorem wówczas został wybrany Władysław Janowski lecz do końca roku figurował jako redaktor i wydawca Józef Polak.